نور ، اساس و لازمه انسان ( و هر موجود بینا ) برای دیدن است ؛ بدین صورت که نور به اجسام و محیط اطراف ما تابیده و بازتاب این نور به چشم ما می رسد و مغز با تجزیه و تحلیل تصاویر ، آن ها را می بیند . بر همین مبناست که ما فاقد دید خوب در تاریکی هستیم . براساس این اصل ساده و پیش پا افتاده ، خیلی از پدیده های اپتیکال ( وابسته به نور ) اطراف ما اختراع شده اند که در این مقاله به میکروسکوپ نوری به عنوان یکی از آن ها می پردازیم .
می توان گفت اولین میکروسکوپ کاربردی توسط پدر علم میکروب شناسی ، «آنتونی فان لیوون هوک» ساخته شد ؛ وی با اعمال تغییراتی روی میکروسکوپ های تک عدسی – چیزی که امروزه آن را به نام ذره بین می شناسیم – توانست به این مهم دست پیدا کند . طرز کار میکروسکوپ نوری از دیرباز تا به امروز تغییر زیادی را به خود ندیده است ، اما با پیشرفت روزافزون علم ، ساختار سخت افزاری و لوازم جانبی آن تکامل یافته اند .
هر میکروسکوپ نوری از اجزایی نظیر پایه ( سنگین ترین بخش هر میکروسکوپ نوری که توانایی نگهداری چشمه نور و حرکت دهنده لوله میکروسکوپ را روی خود دارد) ، لوله (محل قرارگیری عدسی های چشمی و شیئی که در دو دسته تک چشمی و دو چشمی تولید می شوند ) ، عدسی های شیئی ( که معمولا به صورت ترکیبی از عدسی های خشک و ایمرسیون روغنی بکار رفته و تاثیر زیادی از نور محیط می پذیرند و وظیه بزرگنمایی تصویر شئ را بر عهده دارند ) ، عدسی های چشمی ( که وظیفه بزرگ سازی تصویر معکوس محصول عدسی شیئی ، تشکیل تصویر مجازی از تصویر حاصله بوسیله عدسی شیئی و سنجش اجزای واقع در تصویر را بر عهده دارد ) ، سیستم نوری ( بنا به شرایط می تواند لامپی هالوژنی ، تنگستنی و زنونی و یا جیوه ای باشد ) و کندانسور (متمرکز ساز نور بر روی نمونه که بنا به طرز استفاده و کاربرد در انواع آبه ، عدسی متحرک ، آکرومات و آکرومات – آپلانت وجود دارند ) تشکیل شده اند .
کنتراست یا تضاد در طول موج رنگ های مختلف یکی از اصول اساسی کار میکروسکوپ نوری می باشد ، بدین ترتیب که مثلا اگر یک قطره خون را در زیر میکروسکوپ نوری مشاهده کنیم ، تمامی طول موجهای موجود در نور سفید بجز نور قرمز در آن جذب شده و تصویر قطره به همراه قرمزی آن باز تابانده می شود ؛ بنابراین یک جسم با ناحیه قرمز را در یک زمینه سفید بخاطر آنکه دارای کنتراست رنگی می‌باشد می‌توان دید.
عدسی شیئی (عدسی همگرا با فاصله کانونی کوچک) در میکروسکوپ نوری ، تصویری حقیقی ، وارونه و بزرگتر از شئ مورد مشاهده را تشکیل می‌دهد . برای حصول این نتیجه ، شئ باید بین شعاع کانونی و دو برابر آن قرار گیرد . همانند ذره عدسی چشمی تصویر اول را بزرگتر می‌کند و به دلیل اینکه توان عدسی شیئی بزرگتر است ، تصویر حاصل از عدسی شیئی باید در فاصله کانونی عدسی چشمی باشد .